چرا باید از بسته شدن هر کتاب‌فروشی ناراحت باشیم؟

یکی از معضلات همیشگی در کشورهای در حال توسعه و توسعه نیافته، معضل قیاس‌های غیرکارشناسانه شاخصه‌های مختلف اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی است. این معضل گاه تا حدی پیش می‌رود که در یک نظام از هم گسیخته فکری، تبدیل به فاکتوری برای اثبات روشنفکری می‌شود، فارغ از آنکه نخستین قدم در مسیر روشنگری و روشنفکری، مطالعه و پژوهش است.

اخیرا در ادامه بازتاب مطبوعات و رسانه‌های مختلف در فضای مجازی نسبت به بسته شدن (و یا نشدن) یکی از کتاب‌فروشی‌های قدیمی تهران با نام کتاب‌فروشی طهوری، چندی قبل یادداشتی را خواندم با این عنوان جدید: «چرا نباید از بسته شدن کتاب‌فروشی طهوری ناراحت باشیم؟». نگارنده این یادداشت سعی کرده با طرح موضوعی خلاف واقع، بسته شدن کتاب‌فروشی‌ها (و طبیعتا چرخه نشر کاغذی) را با این بهانه که نشر الکترونیک در گستره‌ جهانی، رشد چشمگیری داشته، توجیه کند. حال آنکه مطابق با آمارهای رسمی، نشر الکترونیک در هیچ کشوری اعم از توسعه یافته و توسعه نیافته، جای نشر کاغذی را نگرفته و قرار هم نیست بگیرد.

بد نیست در ادامه این یادداشت-گزارش اشاره‌ای داشته باشم به آمار و ارقامی که بیانگر جایگاه مستحکم و زوال‌ناپذیر نشر کاغذی و اقبال مردم جهان به کتاب، آن‌هم با همان شکل و شمایل کلاسیک‌اش است. شاید به این ترتیب، اهمیت کتاب‌فروشی‌ها در کشور را بیشتر درک کنیم و بدانیم بسته شدن یک کتاب‌فروشی قدیمی در تهران، آن هم در شرایطی که بحران مخاطب و سرانه مطالعه روشنفکران و خواص جامعه را به شدت نگران کرده است، چقدر ناگوار و زیان‌بار خواهد بود.

آیا نشر الکترونیک، جای نشر کاغذی را می‌گیرد؟

پاسخ دادن به این سوال، در واقع پاسخی‌ خواهد بود که مبین هدف نگارنده از این یادداشت است. اما در همین مرحله و پیش از بررسی آمارهای موجود در این بخش، لازم است یاد‌آوری کنم حتی پیشی گرفتن نشر الکترونیک از نشر کاغذی (که طبق آمار و ارقام فعلا در جهان اتفاق نیافتاده) باز هم باید از بسته شدن کتاب‌فروشی‌ها در کشورمان به شدت ناراحت شد.

طبق آمار وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی نام بیش از 12 هزار ناشر در کشور ما به ثبت رسیده، ولی کمتر 3000 کتابفروشی در سراسر کشور داریم. جالب است بدانیم در اغلب‌کشورها تعداد کتابفروشی‌ها خیلی بیشتر از ناشران است. به عنوان مثال در کشور امریکا 2831 ناشر و 29169 کتابفروشی دارد، در واقع طبق این آمار تعداد کتابفروشی‌های این کشور 10 برابر ناشران آن است.

بنابراین باید در نظر داشت که بقای کتاب‌فروشی‌ها در ایران، بسیار استراتژیک و حیاتی است. آن هم در شرایطی که سرانه مطالعه در کشور ما همواره شرایط نابسامان و نگران کننده‌ای داشته و در این وضعیت، نمی‌توان از مردمی که عادت کتاب‌خوانی به طریق سنتی و از روی کتاب‌های کاغذی را نداشته‌اند، چندان انتظار داشت که به مطالعه نسخه‌های الکترونیک روی آورند. اصلا به همین خاطر است که بعد از گذشت بیش از ده سال (از زمانی که نشر الکترونیک به عنوان یک سوژه قابل توجه در کشور ما مطرح شده) هنوز هم این گونه از نشر جایگاه مشخصی در کشور ما پیدا نکرده. آنچنانکه نه رقم ناشران الکترونیک در مقابل ناشران کاغذی، درصد بسیار ناچیزی‌است و عمده ناشران قدیمی و باتجربه، با توجه به شناختی که از بازار و مخاطب ایرانی دارند، تمایلی به فعالیت در حوزه نشر الکترونیک ندارند.

بنابر این در نظر داشته باشیم که اگر مثلا آمار اقبال عمومی در کشوری مانند آمریکا به نشر الکترونیک، بسیار قابل توجه و با شیبی تند صورت گرفته، این وضعیت قابل مقایسه با کشور ما نیست. به عبارت دیگر اگر بسته شدن یک کتاب‌فروشی در آمریکا کسی را ناراحت نکند، در ایران قطعا تعطیلی یک کتاب‌فروشی قدیمی، ناراحت‌کننده است. زیرا اولا تعداد کتاب‌فروشی‌ها در کشور ما بسیار ناچیز است و ثانیا بسته شدن کتاب‌فروشی در کشور ما، به هیچ وجه نشانگر اقبال عمومی به نشر الکترونیک نیست! کما‌اینکه در اظهارات مدیر کتاب‌فروشی طهوری و سایر کتاب‌فروشان تحت فشار، چنین مساله‌ و دغدغه‌ای وجود ندارد.

در این بخش، نظرتان را به چند گزارش از چند مقطع زمانی نزدیک، جلب می‌کنم تا شمای درستی از جایگاه نشر سنتی و نشر الکترونیک را پیش روی خود داشته باشیم و ببینیم که آن آینده که بسیاری آن را محتوم و ناگزیر خوانده‌اند، هنوز اتفاق نیافتاده و اختلاف‌نشرهای زیادی پیرامون آن وجود دارد.

نخست؛

بر اساس آمار منتشره از سوی موسسه نیلسن آمار تابستان 2014 نشان می‌دهد برخلاف تصور، کتاب‌خوان‌ها بیشتر به سوی خواندن کتاب‌های چاپی سنتی رفته‌اند تا کتاب‌های الکترونیکی! تنها 21 درصد از فروش‌های تابستان سال گذشته صنعت نشر کتاب‌های الکترونیکی بوده است و اغلب خوانندگان ترجیح داده‌اند تا از کتاب‌های چاپی سنتی برای مطالعه استفاده کنند که این رقم برای کتاب‌های جلد سخت 25 درصد و برای سایر کتاب‌های چاپی 43 درصد را در بر می‌گیرد. بر اساس آمار ارائه شده اغلب کاربران در تابستان 2014 منتشر دریافت نسخه چاپی بوده‌اند و حتی اگر نسخه دیجیتال کتاب موجود بوده، ترجیح داده‌اند تا منتظر نسخه چاپی شوند و پول اضافی نیز بپردازند.

دوم؛

بر اساس گزارش موسسه پرایس واترهاوس کوپرز تا سال ۲۰۱۸ فروش کتاب های الکترونیکی از کتاب های چاپی پیشی خواهد گرفت. ارزیابی این موسسه از بازار کتاب الکترونیکی بر خلاف نظر موسس فروشگاه های زنجیره ای واتراستون است که پیش بینی کرده است که انقلاب کتاب الکترونیکی به زودی رو به افول خواهد گذاشت. ماه مارس امسال، تیم واتراستون در جشنواره ادبی آکسفورد گفت که در آمریکا همه نشانه ها حاکی از آن است که سهام کتاب های الکترونیکی رو به کاهش است و در بریتانیا هم همین نشانه ها دیده می شود. با این حال فیل استوکس، از شرکای موسسه پرایس واتر هاوس کوپر می گوید که پیش بینی این موسسه مبتنی بر رشد اینترنت و علاقه مصرف کنندگان به تکنولوژی های تازه، مخصوصا تکنولوژی موبایل، بوده است.

سوم؛

رقم فروش 60 میلیون نسخه کتاب الکترونیکی در فصل اول سال 2014 در بازار امریکا رکورد خوبی محسوب می‌شود. واقعیت این است که ما در دنیای دیجیتالی زندگی می‌کنیم که ناشران عمده به صورت پایدار فرمت الکترونیکی را در آغوش خود گرفته‌اند. هنگامی‌که نسخه گالینگور اثری منتشر می‌شود، بلافاصله نسخه دیجیتالی آن نیز در دسترس قرار داده می‌شود. فروش کتاب چاپی سنتی بسته به فصل سودآور تعطیلات دارد و افراد دوست دارند کتاب را هدیه کنند و به همین خاطر فرمت چاپی بیشتر می‌فروشد. آمار فروش چاپی سنتی در سه‌ماهه آخر سال تغییر زیادی می‌کند. اما هدیه دادن کتاب الکترونیکی به دشواری انجام می‌شود و مردمی که قصد خرید برای هدیه دادن را دارند، ترجیحشان روی نسخه چاپی است. از سوی دیگر گرایش خوانندگان نسخه‌های دیجیتال دو فصل اول سال مالی است که اغلب با دریافت کتاب‌خوان الکترونیکی گرایش به خواندن با فرمت دیجیتال پیدا می‌کنند و به همین خاطر بازار کتاب الکترونیکی در چنین فصولی بیشتر می‌شود.

نگاهی به چند کتاب‌فروش بزرگ در جهان

اگر ادعای از رونق افتادن کتاب‌‌های کاغذی در مقابل کتاب‌های الکترونیکی را ادعایی درست فرض کنیم، قطعا این شرایط باید بر محبوبیت کتاب‌فروشی‌های سنتی (که کتاب‌های چاپی می‌فروشند) نیز اثر داشت باشد. اما اگر به لیست کتاب‌فروشی های قدیمی و محبوب جهان نگاهی بیاندازیم، به این نتیجه نخواهیم رسید. به عبارت دیگر محبوبیت و اثرگذاری این کتاب‌فروشی‌ها که در قلب کشورهای توسعه‌یافته ریشه دوانده‌اند، تا حدی‌ست که به نظر نمی‌رسد هیچ اتفاقی در طول تاریخ بتواند جایگاه آنان را به مخاطره بیاندازد. در ادامه به چندتا از این کتاب‌فروشی‌ها اشاره‌ای خواهیم داشت که اطلاعات مربوط به آن‌ها با یک وب‌گردی ساده در دسترس است. آن‌هم با گزارش‌های توصیفی که موید محبوبیت آن‌ها در میان مردم است:

1- به نظر می رسد کتاب فروشی McNally Jackson درنیویورک ،نسخه چاپی تمام کتاب ها و مجلات را داراست ! دراین کتاب فروشی کتاب ها براساس ملیت طبقه بندی شده اند.نگران نباشید ،اگر در کشوری گم شدید کارکنان مطلع و زیرک به شما کمک خواهند کرد.علاوه بر کافی نت آنها دستگاهی به نام Espresso Book Machine نیز تهیه کرده اند که میتواند در طول چند دقیقه کتابهایی با کیفیت کتابهای چاپخانه، چاپ و تکثیر کند.

2- فضای درونی و بیرونی کتاب‌فروشی «میشل سولدر» که در مونستر آلمان واقع است، با تو حرف می‌زند. این کتاب‌فروشی بهترین مکان برای خریدن کتاب‌هایی که دیگر چاپ نمی‌شود، ویرایش‌های ویژه و گنج‌های آنتیک است. بیرون مغازه هم جعبه‌هایی چیده شده که چیزی جز کتاب به علاقه‌مندان عرضه نمی‌کنند.

3-The Last Bookstore کار خود را در اطاق زیر شیروانی آقای جاش اسپنسر در لس آنجلس آغاز کرد،اما آن زمان اساساً فقط یک فروشگاه آنلاین بود.پس از جابجایی و تغییرات زیادی ،در حال حاضر این فروشگاه به «Cathedral of books» یا «کلیسای جامع کتاب» معروف است و در فضایی به مساحت تقریباً ۲۰,۰۰۰ متر مربع واقع شده است.

4- کتاب‌فروشی «برتل» سال 1825 در بوستون آمریکا افتتاح شد. این کتاب‌فروشی در سال 1948 توسط «جورج گلاس» خریداری شد و امروزه توسط پسر او اداره می‌شود. این مغازه سه‌طبقه، خانه بیش از 250 هزار جلد کتاب است. دو طبقه از آن به کتاب‌های دست‌ دوم و یک طبقه به فروش کتاب‌های نایاب و آنتیک اختصاص دارد. انبوهی از کتاب هم در فضای بیرونی مغازه جلب توجه می‌کنند؛ کتاب‌هایی که زیر نگاه «تونی موریسون»، «فرانتس کافکا» و «دبلیو.بی. ییتس» زندگی می‌کنند.

5- ما نمی توانیم درباره کتابفروشی ها حرف بزنیم و به شاه آنها توجه نکنیم. Pewell’s Books درپرتلند اورگان قرار دارد.این کتاب فروشی تقریباً بزرگترین کتاب فروشی جهان است ،که هم کتابهای جدید و هم دست دوم را نگهداری و توزیع می کند. این کتابفروشی دارای تنوع وسیعی از کتاب های خارجی و معاصر است، همچنین دارای خدمات آنلاین بسیار قوی ومطمئن است ،این یعنی شما نیاز ندارید دراورگان باشیدتا از بهترین ها خرید کنید.

6- پاریس شاید یکی از زیباترین شهرهای جهان باشد، پس «ژوساوم» درست درجایی که باید، قرارگرفته است. این کتاب‌فروشی که از سال 1826 کار خود را آغاز کرده‌، همه نوع کتابی ازجمله تاریخی‌،‌ادبی‌، شعر و... را به عاشقان ادبیات ارائه می‌کند. «ژوساوم» یکی از رمانتیک‌ترین مکان‌ها برای دوستداران کتاب به‌حساب می‌آید.

7- Bart’s Books در شهر Ojai کالیفرنیا واقع شده است.این کتاب فروشی کار خود را زمانی آغاز کرد که صاحب آن آقای Richard Bartinsdale متوجه شد تعداد بسیار زیادی در خانه دارد.او تعدادی قفسه کتاب ساخت و آنها را بیرون از منزل قرار داد و مردم را به ایستادن و نگاه کردن و انداختن پول در قوتی های قهوه ای که در قفسه ها گذاشته بود ،تشویق می کرد.

8- فهرست زیباترین کتاب‌فروشی‌ها بدون یاد کردن از مغازه‌های لندن ناتمام می‌ماند. «پیتر هرینگتون» از سال 1969 به خریدوفروش کتاب‌های کمیاب مشغول است و افتخارش عرضه نسخه‌های اول و دست‌نوشته‌های اصل نویسندگان است.

9-Blue Bicycle Book دارای حجم زیادی کتاب درمورد اقامتگاهش ،Charleston,SC است.حجم آنها بیش از ۵۰،۰۰۰ است ،اگرچه ،شامل تعداد کمی کتابهای تاریخی،علمی،فلسفه و داستان های ادبی، نیز می شود.جالب ترین نکته درباره این کتابفروشی این است که هرسال تابستان میزبان یک کمپ نویسندگی خلاق برای کودکان هستند وامسال این کارگاه آموزشی ۱۱ساله می شود.

10- کشتی لوگوس هوپ با ۵ هزار عنوان کتاب و ۱۳۰ متر طول کشتی بزرگ‌ترین کتاب فروشی شناور دنیاست، این کشتی توسط یک بنیاد خیریه آلمانی و برای گسترش آموزش در سرتاسر دنیا به کار گرفته شده است. این کشتی تا حالا در ۸ سال ماموریت خود به ۴۲ کشور دنیا سفر کرده و در توقف‌های چند هفته ای خود با فروش کتاب‌های ارزان قیمت و کمک کردن به کتابخانه های محلی و مدارس اهداف خود را پیش برده است. تمام کارکنان این کتاب‌فروشی شناور به‌صورت داوطلبانه و بدون دستمزد کار می‌کنند و توانسته‌اند تا به حال۳۲ میلیون جلد کتاب بفروشند. کشتی لوگوس هوپ که در حال حاضر در فیلیپین است تا کنون ۲٫۵ میلیون بازدید کننده داشته و مقصد بعدی آن هنگ کنگ خواهد بود.

کتابخانه‌های بزرگ جهان

باز هم اگر برگردیم به فرضِ از رونق افتادن نشر کاغذی در جهان، خوب است نگاهی بیاندازیم به کتابخانه‌های بزرگ جهان که اقبال مردم از آن‌ها، خود بیانگر محبوبیت غیرقابل انکار کتاب‌های کاغذی در جهان است. به عنوان مثال طبق آمارهای رسمی سالانه 15 میلیون نفر از کتاب‌های کتابخانه عمومی نیویورک که ۳۲۰۶ کتابدار در آن مشعول به کار هستند، استفاده می‌کنند. این وضعیت در سایر کتابخانه‌های عمومی جهان نیز با کم و کیف قابل توجهی وجود دارد:

بزرگترین‌ کتابخانه‌های عمومی جهان:

بزرگترین کتابخانه‌های دانشگاهی جهان: