سرمشقی برای معکوس کردن بیابان‌زایی در ایران

به گزارش گروه اجتماعی آنا، گری لوئیس در این یادداشت آورده است:

طبق آمار ملی، مساحت خشکی ایران ۱۶۵ میلیون هکتار است که بیابان‌ها ۳۲ میلیون هکتار آن را اشغال کرده‌اند. آمار دقیقی از میزان بیابان‌زایی در پنجاه سال گذشته ایران وجود ندارد، اما آنچه به وضوح مشاهده می‌شود کمبود آب، پیشروی بیابان در مراتع و مناطق شهری و طوفان‌های شن است.

بنابراین در صورتی که اقدامات لازم در این مورد انجام نگیرد، وسعت بیایان‌های کشور در آینده به صورت قابل توجهی افزایش خواهد یافت. این وضعیت می‌تواند تهدیدی برای معیشت پایدار ساکنان تمامی مناطق باشد؛ به خصوص کسانی که در مراتع زندگی می‌کنند.

مراتع و دشت‌های ایران که زمانی به خاطر زیبایی طبیعی خود مشهور بودند اکنون به دلیل استفادهٔ ناپایدار و خشکسالی در حال نابودی هستند. عوامل زیر می‌توانند به عنوان سبب چنین وضعیتی شمرده شوند:

دامداری و گله‌داری منتج به چرای بی‌رویه و قطع درختان برای مصارف سوختی و فرسایش بوته‌زارهای آسیب پذیر. بسیاری از مراتع اکنون عملا به محیط‌هایی با شرایط زیستی دشوار تغییر شکل یافته‌اند که در آن‌ها ساکنان بومی با آینده‌ای نا امید کننده مواجه هستند، زیرا نمی‌توانند به راحتی به زندگی خود ادامه دهند و بنابراین مجبور به ترک محل زندگی خود می‌شوند.

این در حالی است که اکنون در ایران بسیاری از ساکنان مراتع محل زندگی خود را ترک کرده و برای یافتن فرصت‌های شغلی به شهرهای مختلف مهاجرت کرده‌اند. بنابراین در صورتی که بیابان‌زایی متوقف نشود شاهد افزایش میزان مهاجرت و جا به‌جایی‌های جمعیتی و مشکلات ناشی از این پدیده خواهیم بود.

با این همه، شواهد امید بخشی وجود دارد که اگر همین حالا اقدامات لازم با همکاری جوامع محلی آغاز شود می‌توان با معکوس کردن روند بیابان‌زایی، به احیای زیبایی مراتع ایران و معیشت ساکنان این مناطق کمک شایانی کرد.

دکتر بوداتوکی، مشاور ارشد فنی پروژهٔ ترسیب کربن سازمان ملل متحد، ۱۰ سال پیش در سخنان خود به این نکته اشاره کرد که: «مشارکت جوامع محلی برای پدید آوردن حس مالکیت آنان نسبت به پروژه بیابان‌زدایی ضروری است. این کار باعث می‌شود تا حس کنند می‌توانند خودشان برای سرنوشت خود تصمیم بگیرند.»

دکتر بوداتوکی این سخنان را در سال ۲۰۰۳ در جریان نشست پروژهٔ ترسیب کربن که با همکاری سازمان مراتع، جنگل‌ها و آبخیرداری و برنامه توسعه ملل متحد در ایران برگزار شده بود، اظهار داشت. این نشست سر آغاز همکاری برای کمک به سرسبز سازی مراتع بود.

در آن زمان، بیشترین تمرکز بر روی استان خراسان جنوبی بود که با جنگل‌زدایی بی‌رویه دچار تخریب شده بود. به دلیل موفقیت‌های این پروژه دولت ایران این برنامه را در بیش از نیمی از ۳۱ استان خود تکرار کرده است. دلیل اطلاق عبارت ترسیب کربن به این پروژه آن است که یکی از آثار جانبی آن، حذف دی اکسید کربن از جو و ترسیب آن در پوشش گیاهی و درختان است.

پروژه ترسیب کربن از گیاهان و درختان خاص بهره می‌برد که ظرفیت آهسته‌سازی و معکوس کردن روند گسترش بیابان‌ها را دارند. این پروژه به یاری جوامع محلی‌ای که از تاثیرات منفی بیابان‌زایی رنج می‌برند، می‌رود تا به آن‌ها در بهبود اوضاع معیشتیشان و تقویت توسعه پایدار کمک کند.

تاکنون، پروژهٔ ترسیب کربن گام‌های نخست خود برای معکوس کردن بیابان‌زایی در حدود 2.1 میلیون هکتار از اراضی کشور را برداشته و برای بهبود وضعیت زمین‌های تهی و آماده‌سازی آن‌ها برای سرسبزسازی و چرا اقدام کرده است. نتایج به دست آمده از پروژهٔ ترسیب کربن در استان خراسان جنوبی نشان می‌دهد که این پروژه زندگی نزدیک به هفت هزار روستایی را تحت تأثیر قرار داده است. با بودجه‌ای نزدیک به ۸/۱ میلیون دلار، که توسط تسهیلات محیط‌زیست جهانی (GEF ) و برنامه توسعه ملل متحد تأمین شده است. این پروژه توانست ۲۰ هزار هکتار زمین را دوباره سرسبز و از بیابان‌زایی در امان نگه دارد.

موفقیت پروژه، باعث تبدیل ترسیب کربن به یک مدل ملی، برای توسعهٔ پایدار و رشد همه جانبه شده است. در سال ۲۰۱۲، ترسیب کربن فعالیت خود را در ۱۸ استان دیگر آغاز کرد. انتظار می‌رود تا پایان سال ۲۰۱۶، مجموع یک میلیون و ۲۳۲ هزار و ۳۶۰ هکتار تحت پوشش این پروژه قرار گیرد. درصد بالایی از منابع مالی این پروژه توسط دولت جمهوری اسلامی ایران تأمین می‌شود.

احیای مراتع از راه درگیر کردن جوامع محلی مزایای دیگری هم دارد. هزینهٔ این امر تقریبا نصف رویکرد معمول قراردادی است. به عنوان مثال، در سال ۲۰۱۲ هزینهٔ احیای مراتع با روش سنتی در نواحی مختلف از ۷ تا ۱۲ میلیون ریال به ازای هر هکتار متغیر بود. ترسیب کربن ثابت کرد که ساکنان بومی این کار را با هزینه‌ای به مراتب کمتر انجام می‌دهند. این مدل توسعه، از کاشت درختان و بوته‌ها و ایجاد صِرفِ طرح‌های درآمدزا فرا‌تر می‌رود. با ترکیبی از بسیج اقشار مختلف جامعه و روش‌های اعتباری خرد و مدیریت مشارکتی مراتع، فرصت دستیابی به معیشت پایدار افزایش می‌یابد.

بر اساس سنتی سیاسی که می‌گوید «هر آنچه برای ماست، تنها با حضور ما ممکن است» گروه‌های جامع محلی از هر منطقه نشان داده‌اند که از طریق همکاری با دولت و سازمان ملل متحد می‌توانند به بهره‌وری و درآمد بالا‌تر از حد متوسط دست پیدا کنند. این نوع از توسعهٔ سرمایهٔ اجتماعی از طریق گروه‌های توسعهٔ روستایی ترویج داده شده است. با کمک پروژهٔ ترسیب کربن، افراد روستاهای بسیار کم‌درآمد تشویق شده‌اند تا با گروه‌های توسعهٔ بومی همکاری کنند. گروه‌های روستایی می‌توانند به صورت جمعی نسبت اخذ وام برای خرید اقلام لازم برای احیا، کنترل کاشت و آبیاری نهال‌ها و درختچه‌ها اقدام کنند.

گروه‌های توسعهٔ روستایی، با توسعه شبکه میان خود موفق به ایجاد کانال‌هایی در بازاریابی اقلام تولید محلی شده، و در دامپروری دوستدار محیط زیست و افزایش درآمد روستاییان از طریق ساخت صنایع دستی فعال بوده‌اند. یکی از ساکنان محلی روستای حسن کلنگی در جنوب خراسان به نام خانم زری سعادتی به ما گفت که: «خانواده‌اش در آستانهٔ مهاجرت به شهرهای اطراف در جست‌و‌جوی کار برای ادامهٔ زندگی بودند اما این کار زراعی کوچکی که با کمک این پروژه شروع کردیم باعث افزایش درآمد خانوادهٔ ما شد. ما اکنون به اندازهٔ کافی دلیل برای ماندن داریم.»

طرحی که به صورت آزمایشی در ۶۳ روستا آغاز شد تا پایان سال ۲۰۱۵ به ۳۴۹ روستا افزایش خواهد یافت. در تمامی این روستا‌ها با همکاری خود روستاییان به بهبود وضعیت زیست محیطی پرداخته می‌شود. تغییرات اقلیمی همهٔ ما را تحت تأثیر قرار می‌دهد، اما درس‌هایی که در ایران آموخته شد نشان می‌دهد که با همکاری گروه‌های بومی می‌توان این اثرات را از میان برد و از بیابان‌زایی جلوگیری کرد.

محل برنامه ترسیب کربن در ایران: