راه اعتراض به نقض برجام چیست؟

آن‌طور که ولایتی روز سه‌شنبه در حاشیه نشست خبری کنفرانس امنیتی تهران گفته بود، اعضای این کمیته اتفاق نظر دارند که اگر مصوبه تمدید تحریم‌ها موسوم به «ایسا» از سوی رئیس‌جمهور آمریکا امضا شود، برجام نقض می‌شود و قطعا جمهوری اسلامی ایران، پاسخ مقتضی، روشن و محکمی خواهد داد. پاسخی که بنا بر اعلام بهرام قاسمی، سخنگوی وزارت خارجه کشورمان (در آخرین جلسه هفتگی خود با خبرنگاران) در گام نخست حقوقی و سیاسی است. او با اشاره به اینکه منتظر نتیجه جلسه کمیته نظارت بر برجام هستند، گفته بود: «یکی از راهکارهایی که به ذهن می‌رسد، طرح موضوع و اعتراض ایران به کمیسیون حل اختلاف در چارچوب برجام است. البته در این رابطه تاریخ و زمان دقیقی مشخص نشده است و وارد پروسه اجرائی نشده‌ایم».
سخنگوی وزارت امور خارجه در حالی از یک حرکت حقوقی و سیاسی به‌عنوان نخستین پاسخ احتمالی ایران سخن می‌گوید که مجلسی‌ها گامی فراتر رفته و درصدد مقابله‌به‌مثل هستند. آنها طرحی سه‌فوریتی آماده کرده‌اند که دولت را ملزم می‌کند در صورت نقض برجام از سوی آمریکایی‌ها به سوی غنی‌سازی مجدد رود. اینکه طرح مذکور در صحن علنی مجلس بررسی شود و رأی بیاورد یا آن‌طور که سخنگوی وزارت امور خارجه حدس می‌زد به دلایل «سمبولیک، سیاسی، روانی و اقتصادی و به‌عنوان یک سیگنال به آمریکا» مطرح شده باشد، بحث دیگری است اما مسئله اصلی در این مقطع زمانی آن است که بدانیم آمریکایی‌ها با تمدید قانون تحریم‌های ایسا حقیقتا برجام را نقض کرده‌اند یا خیر؟ و اگر برجام نقض شده باشد، برای برخورد با آنها چه امکاناتی داریم.

از تمدید ایسا تا نقض برجام
حمید بعیدی‌نژاد، سفیر کنونی کشورمان در لندن که رئیس تیم کارشناسی در هیأت مذاکره‌کننده هسته‌ای ایران بود، با بالاگرفتن بحث نقض برجام در یادداشتی توضیح داد که «هیأت آمریکایی در مذاکرات با تأکید بر اینکه همه تلاششان را خواهند کرد که ISA تمدید نشود، اعلام کردند واشنگتن متعهد است حتی در صورت تمدید این قانون، اجرای مفاد آن را براساس برجام متوقف کند».
آن‌طور که او توضیح داده بود، جمهوری اسلامی در جریان مذاکره با درک این موضوع که برخی از تحریم‌های آمریکا از سوی کنگره وضع می‌شود و قطعا آنها اجازه لغو آن را نمی‌دهند، پذیرفته است که دولت آمریکا با استفاده از اختیارات قانونی رئیس‌جمهور مانع اجرای این دسته از تحریم‌ها شود. از همین روست که مقامات کشورمان نقض برجام را منوط به امضای اوباما و اجرائی‌شدن آن می‌کنند.
تحلیلگران و کارشناسان مسائل حقوق‌ بین‌الملل نیز همین حرف را می‌زنند و بر این باور هستند که تمدید تحریم‌های مذکور به خودی خود به معنای بازگشت تحریم‌ها نیست. علی خرم، استاد دانشگاه و کارشناس حقوق بین‌الملل، در این زمینه می‌گوید: «از لحاظ حقوقی تحریم‌های غیرهسته‌ای ناقض توافق هسته‌ای نیستند؛ به این دلیل که طبق اعلام رسمی، مذاکرات غیرهسته‌ای در دستور کار مذاکرات هسته‌ای نبوده است. اما دولت ایران در توافق خود، از آمریکا و اروپا انتظار داشته که با رویکرد جدید، همه تحریم‌ها علیه ایران لغو شود».
به گفته او، دولت روحانی وقتی در سال ١٣٩٢ وارد مذاکرات شد، شرط گذاشت که هیچ موضوع دیگری مانند حقوق ‌بشر و مسائل مربوط به موشک مورد مذاکره قرار نگیرد. اگرچه این موضوع برای ایران مزیت‌هایی داشت اما سبب شد وقتی مذاکرات به نتیجه رسید، تنها تحریم‌های هسته‌ای لغو شود. به این معنا که تحریم‌های مربوط به حقوق‌ بشر و... را شامل نشد و آمریکایی‌ها هم‌اکنون نیز درصدد تمدید تحریم‌های پیش از برنامه هسته‌ای هستند.
خرم با تأکید بر اینکه موضع مقامات جمهوری اسلامی نسبت به این ماجرا صحیح است، گفت: «مقامات می‌گویند کنگره آمریکا نباید این تحریم‌ها را تمدید کند چون تحریم‌ها لغو شده‌ اما چارچوب حقوق بین‌الملل می‌گوید نمی‌توان لغو تحریم‌ها را به آن دسته از تحریم‌هایی که در مذاکرات هسته‌ای نبوده و مذاکره‌ و توافقی درباره آنها صورت نگرفته است، مرتبط دانست».
این کارشناس حقوق‌ بین‌الملل با طرح این سؤال که آیا مذاکره‌کنندگان هسته‌ای تحریم‌های ایسا را حین مذاکرات هسته‌ای بررسی کرده‌اند، گفت: «اگر به این شکل بوده است باید سندی دال بر این موضوع وجود داشته باشد. اگر هم بررسی توافقی در این زمینه نشده است، قطعا ناقض برجام نیست».

راه‌های حقوقی و سیاسی
به گفته خرم «اگر بندهایی در داماتو وجود داشته باشد که ناقض برجام است، ایران می‌تواند نسبت به آنها اعتراض داشته باشد. اما توافق نکردیم در کل هیچ تحریمی که به برجام مرتبط نباشد، صورت نگیرد. اینکه ما درباره بعضی موارد وارد مذاکره نشدیم، یک تیغ دولبه است. یعنی درعین‌حال که اجازه دخالت در بعضی مسائل را نمی‌دهیم، دست آنها هم برای تحریم‌های غیرهسته‌ای باز خواهد ماند. به عبارتی تنها این ما نیستیم که از عدم ورود بعضی موارد به برجام سود می‌بریم و آنها نیز سود می‌برند. در کل باید به متن توافق مراجعه کرد تا فهمید آیا تمدید تحریم‌های غیرهسته‌ای ناقض برجام خواهد بود یا نه».
مسئله‌ای که علی خرم به آن اشاره دارد، همان موضوعی است که رئیس تیم کارشناسی مذاکره‌کننده به آن اشاره کرد و توضیح داد؛ با فرض احتمال تمدید قانون تحریمی ایسا، شش بند (در قالب ضمیمه دوم) در برجام گنجانده‌ شده که مانع اجرائی‌شدن این تحریم‌ها می‌شود و به همین خاطر است که این روزها، دائم می‌شنویم مسئولان ایرانی درباره اجرائی‌بودن یا نبودن آن صحبت می‌کنند. به همین خاطر محمدجواد ظریف، وزیرخارجه کشورمان، در هند تأکید کرد: «کاری که در سنا انجام شد، درصورتی‌که به امضای رئیس‌جمهور آمریکا برسد، اثر اجرائی ندارد». بااین‌وجود، مقامات ایرانی می‌گویند پیش‌بینی‌های لازم را انجام داده‌اند و اگر این تحریم‌ها اجرائی شود، به آن واکنش نشان می‌دهند. سؤال اینجاست که واکنش‌ها احتمالی ما، چه خواهد بود و اساسا چه می‌تواند باشد؟
خرم، پیش از پاسخ به این پرسش، تأکید کرد: «ازآنجایی‌که طبق اعلام رسمی، مذاکرات غیرهسته‌ای در دستور کار مذاکرات هسته‌ای نبوده است؛ بنابراین از لحاظ حقوقی، تحریم‌های غیرهسته‌ای نمی‌تواند ناقض توافق هسته‌ای یا برجام باشد. این به این معنا نیست که ما نباید ‌دنبال توقف تحریم‌های جدید باشیم، ولی وصل آن به برجام، کمکی به ما نمی‌کند». او در ادامه گفت: «اگر ایران بتواند از نظر حقوقی ثابت کند برجام نقض شده، باید در اولین اقدام به کمیسیون مشترک نقض برجام مراجعه و شکایت کند. اگر این کمسیون نظر ایران را بپذیرد، خود شاکی و مدعی آمریکا می‌شود. این به این معناست که اجماعی سیاسی پشت سر ایران در مقابل آمریکا به وجود می‌آید و احتیاجی نیست ایران خود از نظر سیاسی بجنگد؛ بلکه زبان اروپایی‌ها، روسیه و چین علیه آمریکا دراز می‌شود، به‌ویژه در شرایط حاضر که این کشورها به اندازه کافی از ترامپ عصبانی هستند».

از کمیسیون مشترک تا طرح سه‌ فوریتی
این کارشناس مسائل حقوقی درباره سازوکار کمیسیون مشترک نقض برجام نیز توضیح داد: «کمیسیون مشترک نقض برجام، متشکل از همه اعضای گروه ١+٥ است و دارای مشاورانی حقوقی است که به دقت شکایت هر طرف را بررسی کرده و با متن توافق هسته‌ای مطابقت می‌دهد و در نهایت، اظهارنظر می‌کند. این اظهارنظر، برای هر دو طرف تعهدآور بوده و باید به آن عمل کنند؛ در غیراین‌صورت، راه برای اقدامات حقوقی و سیاسی علیه ناقض برجام در شورای امنیت سازمان ملل متحد و دادگاه‌های بین‌المللی، باز می‌شود و او نمی‌تواند توجیه کرده یا از خود دفاع کند».
تهیه طرح سه‌فوریتی در مجلس شورای اسلامی برای حرکت به سوی غنی‌سازی مجدد، حکایت از این دارد که همه مسئولان در ایران راهکار حقوقی مذکور را بهترین گزینه نمی‌دانند و تصور می‌کنند باید برخورد تندتری کرد؛ اما کارشناسان و استادان حقوق بین‌الملل، تأکید دارند استفاده از ظرفیت‌های حقوقی، بهترین گزینه است. خرم دراین‌باره معتقد است: «اگر در مذاکرات هسته‌ای، موضوع تحریم‌های غیرهسته‌ای گنجانده شده و روی آن توافق صورت گرفته، ایران باید با اطمینان و اعتماد کامل، موضوع را از راه سیاسی و از راه کمیسیون مشترک نقض برجام؛ یعنی راه حقوقی، دنبال کند. هرگونه تبلیغات و بزرگ‌نمایی موضوع می‌تواند محیط بین‌المللی را به نفع طرف مقابل شکل دهد؛ درحالی‌که تماس‌های دیپلماتیک ایران با اعضای ١+٥، می‌تواند راه سیاسی را هموار کرده و گسترش آن به سمت‌وسوی کشورهای دیگر کشانده شود و همان‌طور که گفته شد، اجماع سیاسی را برای ایران علیه آمریکا به‌وجود بیاورد. درصورتی‌که دلایل ایران حقوقی بوده و بتوان به آنها استناد کرد، کمیسیون مشترک نقض برجام می‌تواند به حمایت از ایران بپردازد». به اعتقاد او، ایران از هر دو راه حقوقی و سیاسی، قادر است بدون تنش و تشنج و بدون تبلیغات پرسروصدا و بدون عصبانیت، راه خود را به‌سوی موفقیت هموار کند.
بهمن آقایی، استاد دانشگاه و کارشناس حقوق بین‌الملل، نیز همین اعتقاد را دارد. او می‌گوید: «برجام این ظرفیت را دارد تا به این مسئله رسیدگی کند. کمیسیونی زیر نظر شورای امنیت تشکیل می‌شود و دولتی که مدعی است برجام نقض شده، می‌تواند دلایل خود را اعلام کند. کمیسیون مذکور، بررسی‌های لازم را انجام داده و نظر خود را اعلام می‌کند».
او افزود: «یک راه سیاسی نیز وجود دارد و وزیر خارجه می‌تواند از وزرای خارجه دیگر کشورهای امضا‌کننده توافق، بخواهد این موضوع را بررسی کنند».

بازی را برهم‌ نزنیم
گروه دیگری از تحلیلگران مسائل بین‌الملل نیز اعتقاد دارند ماجرای اصلی، نقض برجام به واسطه تمدید تحریم‌های جدید نیست؛ بلکه مسئله اصلی، درگیرشدن ما در یک بازی سیاسی است که هرچه با جاروجنجال بیشتری همراه شود، بیشتر به نفع آمریکایی‌ها خواهد بود.
علی بیگدلی، استاد دانشگاه و کارشناس مسائل بین‌الملل، یکی از این افراد است و با تأکید بر اینکه «ایران از فواید برجام منتفع شده و ما اکنون در فروش نفت و مسائل دیگر، مشکلی نداریم»، می‌گوید: «تمدید تحریم‌های ایسا آن‌طور که ما می گوییم، ناقض برجام نیست. تحریم‌های اخیر، نمی‌تواند مشکلی در روند کار ما ایجاد کند؛ فقط شرکت‌های آمریکایی را از سرمایه‌گذاری بیش از ٤٠‌میلیون دلار در صنایع نفت و گاز ایران محروم می‌کند».
او افزود: «درواقع، آمریکایی‌ها ما را تحریک می‌کنند تا دست به اقداماتی بزنیم که مقدمات نقض برجام از سوی ما به حساب آید. همان‌طورکه می‌بینیم، مخالفان برجام در آمریکا، معتقد هستند سرشان کلاه رفته و به هر نحوی سعی می‌کنند ما را سر لج بیندازند تا برهم‌زننده بازی باشیم».
بیگدلی با اشاره به اینکه دولت جدید در آمریکا به‌زودی کار خود را شروع می‌کند و ترامپ مهره‌های خود را چیده است، می‌گوید: «آمریکا آن‌قدر در داخل خود مشکل دارد که تا یک سال آینده، به ما توجهی نخواهد کرد؛ براین‌اساس بهتر است ما این فضا را ایجاد نکنیم که مسئله برجام برای آنها در اولویت قرار گیرد».
این تحلیلگر مسائل بین‌الملل، ابهام موجود دراین‌باره را ناشی از فشار داخلی که در جریان مذاکرات هسته‌ای بر ظریف و همکارانش وارد می‌شد، می‌داند: «کری و ظریف تصمیم گرفتند فقط درباره تحریم‌های هسته‌ای مذاکره کنند و در نتیجه، تحریم‌های مربوط به موضوعات دیگر، مانند حقوق ‌بشر به‌جای خود باقی ماند و اکنون شاهد این مسائل هستیم».
او طرح سه‌فوریتی در مجلس شورای اسلامی را یک واکنش کاملا اشتباه ارزیابی می‌کند: «ما به‌هیچ‌وجه نباید برجام را نادیده بگیریم و به سوی غنی‌سازی برویم؛ بلکه باید درباره اختلاف نیز مذاکره کنیم. سازوکار این مذاکره مشخص است و نباید راهی را غیر از مسیر شورای امنیت و کمیسیون مشترک نقض برجام انتخاب کنیم».