انتشار کتاب «عقل و ایمان» از دیدگاه سورن کرکگور

به گزارش خبرنگار آنا، به همت گروه کلام پژوهشکدۀ فلسفه و کلام پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، کتاب عقل و ایمان از دیدگاه سورن کرکگور تألیف یحیی نصرتی و محسن رحیمی به زیور طبع آراسته شد.

وجود انسان در آثار کرکگور روندی ناتمام است که در آن «فرد» مسئولیت دارد از طریق گزینش‌های آزادانه یا هویتی به عنوان یک خود کسب کند یا در پرتگاه سقوط بیفتد. از سه ساحت ممکن زیبایی‌شناختی، اخلاقی و دینی تنها در ساحت دینی و با رابطه‌ای ایمانی انسان با خداست که فرد خود را به وجود انسانی تبدیل می‌کند. ایمان نه امری سهل‌الوصول است و نه چیزی است که بتوان کنارش گذاشت، بلکه والا‌ترین امری است که انسان به آن دست می‌یابد. متعلق ایمان مسیحی در متعالی‌ترین معنای آن امر باطل‌نمای انسان- خدا، اتحاد نامتناهی و متناهی است. حداکثر کارکرد عقل در در فهم و تحلیل چنین ایمانی پی بردن به ناتوانی خویش و فهم فراعقلی بودن این امر است.

در این کتاب ابتدا نحوۀ زیستن سورن کرکگور پدر اگزیستانسیالیسم مسیحی و نگاه او به انسان به اجمال بیان شده است. سپس نگرش او به عقل، فلسفه، حقیقت، معرفت و امکان یا عدم امکان عقل در معرفت‌یابی به حقایق آفاقی و انفسی مورد بررسی تفصیلی قرار گرفته است. آن‌گاه سیر امکانی انسان از پرتگاه گناه، اضطراب، ناامیدی و دل‌زدگی تا اوج اخلاق، دینداری و ایمان نشان داده شده و در ساحت دینی اقسام دینداری، گونه‌شناسی ایمان و متعلق آن، جهش ایمان و رابطه ایمان با فیض و اراده تبیین شده است.

کرکگور دو حوزه «آفاقی‌بودن» و «انفسی‌بودن»را کاملاً مجزای از هم می‌داند و می‌کوشد این دو حیطه را در هم نیامیزد. از این‌رو، در امر ایمان‌‌ چندان نقشی برای عقل قائل نیست و ایمان‌‌گرای مطلق است. از منظر او اگر عقل آفاقی‌اندیش در امر انفسی ایمان دخالت ‌کند، یعنی اگر بخواهیم با معیارهای آفاقی، امر انفسی یا متعلق آن را که باطل‌‌نمای مطلق است بشناسیم و بشناسانیم به خطا افتاده‌ایم.

او درباره نقش عقل در کشف حقیقت الهی بر آن است که عقل باید مرز خود را بشناسد و به ناتوانی‌‌اش در ادراک حقیقت اعتراف کند. در مقابل، کرکگور ایمان را بر سه‌گونه‌‌ مختلف ایمان ابراهیمی(بدون شک)،‌‌ ایمان برای رفع شک(اعتقاد) و ایمان متعالی (در مقابل گناه و دل‌‌زدگی)می‌داند و تسلیم شورمندانه را از لوازم هر سه‌گونه ایمان می‌شناسد و در این میان، ایمان متعالی را همان ایمان اصیل می‌داند. در واقع غایت تلاش کرکگور، کنار نهادن مباحث عقل نظری و پرداختن به التزام عملی در دین‌داری فردی است که این التزام مقولاتی مثل عشق به خدا،‌‌ رنج‌‌کشی،‌‌ مسئولیت،‌‌ تعالی و مسیح‌‌گونه زیستن را می‌‌طلبد.

کرکگور در تبیین نحوۀ همکاری عقل و اراده در شکل‌‌گیری ایمان نیز هیچ نقشی برای عقل قائل نیست و اصولاَ ارادۀ ایمان‌آوردن را یک جست ایمانی تلقی می‌کند.

نویسنده در این اثر کوشیده است این تقابل میان عقل و ایمان در الهیات مسیحی را از دیدگاه ایمان‌گرایانه سورن کرکگور که پایه‌گذار مکتب اگزیستانسیالیسم دینی نیز هست بررسی کند. برای این منظور، در فصل نخست تلاش شده است فضای گفتمانی اگزیستانسی کرکگور به‌‌اجمال معرفی و سپس در فصل‌های دوم تا چهارم رویکرد کلی او به عقل و فلسفه و کارکرد آنها در شناخت خداوند و درک حقیقت روشن شود.

در فصل پنجم سپهرهای سه‌‌گانه‌‌ زندگی معرفی شده‌‌اند و در ادامه سپهر اخلاقی و دینی تبیین شده‌اند تا تفاوت اخلاق با دین‌داری و تفاوت قهرمان اخلاق با قهرمان ایمان مشخص شود. آن‌گاه در فصل ششم ایمان دینی، مراتب و فروع آن از منظر کرکگور معرفی شده است. نویسنده در ادامه با نقادی ایمان‌گرایی افراطی کرکگور از منظر آموزه‌های اسلامی، به تفاوت‌های اساسی رابطه عقل و ایمان در الهیات مسیحی و الهیات اسلامی پرداخته است.

از جمله این نقدها آن است که عقل از نظر کرکگور کاربردی محدود و خاص یافته است، در حالی که عقل در آموزه‌های اسلامی جایگاهی والا و کاربردی وسیع دارد؛ به‌گونه‌ای که در اسلام جز در مورد شناخت ماهیت ذات الهی، تعطیل یا تقبیح عقل هرگز روا نیست. نیز کرکگور با آفاقی‌دانستن عقل و انفسی‌دانستن ایمان، تفکیک دو حوزه عقل و ایمان را القامی‌کند؛ درحالی‌که در فلسفه‌‌ و کلام اسلامی گرچه قلمرو عقل و ایمان مستقل از یکدیگر معرفی می‌گردد، ولی عقل همواره مقوم ایمان شمرده می‌شود.