فیاض: باید تاریخ را به داستان تبدیل کنیم/ کاظمی: پیکانِ لوکسِ وارداتی چطور انقلابی شد؟

به گزارش گروه فرهنگی آنا و به نقل از روابط عمومی فرهنگ سرای اندیشه، هشتاد و چهارمین نشست کتاب و اندیشه فرهنگ سرای اندیشه عصر روز یکشنبه هفتم شهریور ماه، میزبان نشست نقد و بررسی کتاب «امر روزمره در جامعه پسا انقلابی» اثر دکتر عباس کاظمی پژوهشگر حوزه مطالعات فرهنگی و جامعه‌شناس ایرانی، با حضور دکتر ابراهیم فیاض پژوهشگر جامعه‌شناسی بود.

این کتاب شامل سه بخش است که بخش اول، به معرفی تئوری ها و نظریاتی که کتاب بر اساس آن بنیان گذاشته شده است می پردازد؛ در بخش دوم مبحثی تحت عنوان «زندگی سیاسی اشیاء در ایران انقلابی» چندین شیء مثل پیکان، صف، ویدئو، شلوار جین، کراوات و... معرفی شده و تاریخ دهه شصت معرفی می شود. در بخش سوم و آخر هم ویژگی های جامعه متاخر ایرانی به تفصیل مورد کنکاش قرار گرفته است.

دوست داشتم مردم خودشان را تحلیل کنند

دکتر عباس کریمی نویسنده کتاب «امر روزمره در جامعه پسا انقلابی» با اشاره به اینکه 5 سال برای نوشتن این کتاب وقت گذاشته است، تصریح کرد: این کتاب نمایشگاه امسال چاپ شده و به چاپ دوم رسید. مخاطبانی که کتاب را خوانده بودند، از خاطرات دیگرشان برای من می گفتند. خاطراتی که عموماً از پدر و مادرشان بود. من همیشه به مخاطبانم می گفتم که هدفم این بوده که بعد از خواندن کتاب به فکر واداشته شوند و به نوعی خودشان، کتاب خودشان را بنویسند و تحلیل خودشان از جامعه را ارائه کنند. به طور کلی می خواستم هنر قصه گویی راجع به دوره ای خاصی از تاریخ معاصر را زنده کنم.

وی افزود: کتاب من، قصه ای است که می تواند در سر هر بازاری نقد شود؛ از رشته های مهندسی و هنر و علوم سیاسی هم می توانند در کنار جامعه شناسان این کتاب را نقد کنند.

کریمی در ادامه نسبت به بخش بندی کتاب توضیحاتی ارائه کرد و گفت: بخش های مختلف کتاب هر کدام مستقل است و در عین حال مکمل بخش های دیگر است. بخش اول به نوعی دسته بندی نگاه جامعه شناسان به اشیا است که برخی نگاهی انتقادی به آن دارند و مثل تلویزیون و تلفن همراه که می گویند ما را از زندگی جدا می کنند، به نوعی ریشه در نگاه مارکس دارد که به کالا، هویت داده و به نقش آن در زندگی رویکردی منفی دارد. نگاه دومی که در بخش دوم اشاره شده، چیزها به مثابه فضا هستند و از نگاه والتر بنیامین این فرصت به ما داده شده که جهان مدرن را بفهمیم و امکانات جدید برای تعاملات اجتماعی را درک کنیم.

تفاوت نقش موبایل در جامعه ایرانی و آمریکایی

نویسنده کتاب «امر روزمره در جامعه پسا انقلابی» با اشاره به نگاه متفاوت به زباله گفت:از نظر ما، زباله وسیله ای بی مصرف است که به درد نمی خورد! اما از نظر کسی که این زباله ها را جمع آوری می کند، بسیار هم ارزشمند است و آنها با بازیافت و تفکیک زباله ها آنها را به زندگی روزمره بازمی گرداند. خیلی از چیزها که در زندگی ما هست، مثل زباله با آنها برخورد می کنیم و آنها در یک چرخه ای به زندگی ما باز می گردند. و در این بخش راجع به حیات اجتماعی اشیا به تفصیل صحبت کرده ام.

این جامعه شناس ادامه داد: اشیا در هر جامعه ای وضعیتی متفاوت دارند. به عنوان مثال موبایل در جامعه ایران با جامعه آمریکا کاملاً نقشی متفاوت دارد. حتی در ایران هم تلفن همراه نقشی که در شهر تهران و برای جوان تهرانی ایفا می کند یا نقشی که در یک شهر کوچکتر و به عنوان مثال برای جوان سنندجی ایفا می کند، کاملاً متفاوت است و از این حیث، اشیا در هر جامعه مستقل از جامعه دیگر هستند. همانطور که شلوار جین در آمریکا و ایران دو سرنوشت کاملاً متفاوت دارد.

وی افزود: موبایل در جامعه ایرانی برای دختران ایرانی نقش همدم را بازی می کند ولی در جامعه فردگرای ژاپن چنین نقشی ندارد. نقش دوست برای زنان خانه دار است و شبکه اجتماعی بانوان را تقویت می کند ولی برای اقشار دیگر نقشی متفاوت دارند.

خودروی پیکان چگونه شخصیت انقلابی پیدا کرد

کریمی در ادامه با اشاره به خودروی «پیکان» گفت: برای این تفاوت زندگی اشیا در جوامع مختلف، پیکان مثال خوبی است. این خودروی خارجی را ما به هیچ وجه به عنوان یک شی بیگانه و یا وارداتی نمی بینیم. از نظر ما خیلی هم ایرانی بود و ویژگی ما ایرانی ها را هم داشت. حال نداشت که راه برود، آن قدر که ادعا می کرد، قابلیت نداشت. در حالی که همین پیکان، در دهه چهل یک خودروی وارداتی لوکس از انگلستان بود و بعد از انقلاب، مسئولین ما بعد از انقلاب به جای پژو، پیکان سوار می شدند و به این ترتیب پیکان شخصیتی انقلابی هم پیدا کرد!

نویسنده این کتاب از پراکندگی کتاب به عنوان تکنیک نگارش کتاب که تحت تاثیر والتر بنیامین نوشته شده، گفت: در کتاب بخش های جدا از هم را آوردم که گاهی اصلا با هم مرتبط نیستند مثل کراوات و پیکان و کنکور و شلوار جین؛ که این مباحث به هم ربطی ندارند. عنصر دوم کنارهم گذاری این مباحث بی ربط است که مثل پازل به شکل جدید سرهم شکل می گیرند. عنصر سوم هایپرلینک است؛ مثل دیکشنری که شما اگر کلمه خانه را سرچ کنید، شما به مباحث مرتبط با آن موضوع مانند منزل و اتاق لینک می شوید. در این کتاب تمام مباحث و موضوعات به این شکل، با یکدیگر در ارتباط هستند و به هم ارجاع می شوند.

این جامعه شناس با ذکر اینکه تجربه زندگی در پیش از انقلاب ندارد، راجع به تجربیات زندگی در دهه شصت گفت: هدفم این بود که به سراغ گذشته دور نروم، به دوره هایی پرداختم که گذشته نزدیک است؛ دوره خاصی که هم انقلاب شد و هم جنگ شد. دوره ای که پر از تناقض هایی بود که یک روز به یک نفر احسنت می گفتیم و روز دیگر آن شخص ضدانقلاب می شد. می خواستم به آن روزها بپردازم و نگذارم خاطرات دهه شصت به زباله هایی تبدیل شود که دور ریخته می شوند. قصدم این بود که آن خاطرات را بازیافت کنم و کاری کنم دوباره دهه درس آموز و مهم و تاریخی شصت بازآوری شود و نسل جدیدی که آن دهه را ندیده، بتواند به درک آن شرایط برسد.

باید در تهران حیات را بسط دهیم

دکتر ابراهیم فیاض هم در ابتدای سخنان خود نسبت به محتوای کتاب «امر روزمره در جامعه پسا انقلابی» گفت: آقای کاظمی به نوعی فرار از گذشته ای که شاید هم دوستش نداشته باشد. فقط چهره تند و تیز انقلاب را دیده که سرعت بالایی داشته و در نقطه مقابل افرادی مانند من است که هم قبل از انقلاب و هم بعد از انقلاب را زندگی کردم. نسل آقای کاظمی در ثبات و کُندی قبل از انقلاب نبوده و سکون وحشتناک آن دوران را درک نکرده است. نسل جدید ما هم دارد فرار به جلو می کند که از اتفاقات گذشته جلوگیری کند.

وی افزود: دکتر کاظمی می خواهد در این کتاب برعکس علوم اجتماعی گذشته، ارتباط سوژه و اشیا را دگرگون کند و از سوژه محوری انسان دور شود. نه فقط اشیا که نسبت به حیوانات هم چنین تفکری دارد به وجود می آید. من به آقای قالیباف شهردار تهران گفتم باید در تهران بسط حیات ایجاد کنید؛ هر پارک و محله ای پر از حیوانات بی آزار باشد و زندگی جریان داشته باشد. خود مردم هم تا حدی در این مسیر در حال حرکت هستند و برای روباه ها که از کوه به سمت شهر سرازیر شده اند، غذا می ریزند و کمکشان می کنند. نگاه آقای دکتر به جای انتزاعی، انضمامی است.

این جامعه شناس با اشاره به بسط زندگی در کنار معنا گفت: «امر روزمره در جامعه پسا انقلابی» مردم شناسی و جامعه شناسی مهمی است که همگام با روز است. کاهش فاصله سوژه و اُبژه ست. فضای دیجیتال زمان و فضا را دارد از بین می برد و باعث روزمرگی می شود. به همین دلیل کاری که در این کتاب انجام شده، رو به آینده است و در مقابله این زندگی روزمره حاصل از دیجیتالیزاسیون است.

باید تاریخ را داستان کنیم

فیاض گفت: کار این کتاب تاریخ فرهنگ نیست، تاریخ فرهنگی است. فرهنگی که باید به صورت تاریخی نگاه کرد و تاریخی که باید به آن فرهنگی نگاه کرد. نگاهی که تاریخ را به داستان تبدیل می کند. مثل داستان سریال «روزی روزگاری» که دقیقاً چنین کاری کرد. واقعا کاری که آقای احمدجو کار کرده، تاریخ فرهنگی است و اعجاز است. هنوز هم برای مردم جذاب است، چرا؟ چون تاریخ سوژه محور را به هم زده و به مردم عادی که تاریخ را ساخته اند می پردازد. اینجا می شود که پیکان و خیابان ولیعصر خودشان تاریخ می شوند.

وی با اشاره به فروپاشی اجتماعی و رشد فرهنگی تاکید کرد: جوانان و نسل جدید درس نمی خوانند؛ در حال شکستن این فضا هستیم. اجتماع ما که همیشه در حال رشد بود، به سمت فروپاشی می رود. فرهنگ هم به قدری نامعین است که واقعا مشخص نیست نسل بعدی به کدام سمت در حال حرکت است؟ به شدت برای ما مبهم است. کاری که این کتاب انجام داده، کمک به فهم فضای نامتعین دنیای دیجیتال و نسلی است که با این دیجیتال در حال بزرگ شدن است.

وقتی نسل های گذشته و جدید به هم پیوند می خورند

دکتر کاظمی نویسنده کتاب نیز در پاسخ به مباحث مطرح شده توسط دکتر فیاض گفت: دوست دارم صحبت های ایشان را تکمیل کنم. خیلی مهم است که ما بتوانیم تجربه ها را به نسل جدید منتقل کنیم. زبان ما به شیوه ای که در حال استفاده هستیم، قابل انتقال نیست. در حوزه دانشگاه این ممکن نبوده که جامعه شناسی با مردم حرف بزند و برای مردم صحبت کند. هدف من این بود که نسل های مختلف که از هم جدا هستند، می توانند حول برخی مباحث به هم پیوند بخورند و با هم اشتراک پیدا کنند.

وی افزود: کتاب من حالتی بین رشته ای دارد؛ نه جامعه شناسی و نه تاریخ و نه فلسفه است اما در عین حال، تمام این رشته هاست. برای نسل جدید باید زبان میان رشته ای باشد که بتواند آدم ها را به هم نزدیک کند.

ابراهیم فیاض هم در ادامه صحبت های خود بر نقش اسطوره در بیان مفاهیم تاکید کرد و گفت: می خواهم بگویم در تاریخ شاید نشود زبان و زمان را عوض کرد اما در داستان می شود. جهان به شدت به جلو می رود، گسست ایجاد شد و حالا همه در حال بازگشت هستند. همه از خارج کشور در حال بازگشت به ایران هستند و دارد مُد می شود. حتی به شکل موقت برای تابستان! کسانی که رفته اند به غرب، ولو برای مدت کوتاهی به کشور بازمی گردند و دم از وطن می زنند.

این جامعه شناس با اشاره به اینکه این بازگشت جای برای تحلیل جامعه شناسی دارد، تصریح کرد: این بازگشت ها را باید برای مردم تعریف کنیم و به آنها کمک کنیم. البته در این مسئله زنان نقش پررنگ تری دارند. در جهان همیشه مردها رو به پیشرفت و مدرن بودند اما حالا نقش زنان پررنگ تر شده و در مسائل محیط زیست و احیای طبیعت دغدغه بیشتری پیدا کرده اند. چون خاطره و حافظه و مفهوم مام وطن برای زن است. در این مقوله بازگشت نقش زنان بسیار اهمیت پیدا می کند.

وی در ادامه گفت: نسل ها در حال رسیدن به همدیگر هستند. اگر نسل ها به هم پیوند بخورند اتفاقات مهمی می افتد. مثل انقلاب که نسل گذشته و جدید با هم یکی شدند. الان هم بازسازی نسلی در حال اتفاق افتادن است و من امروز در پارک دیدم که نسل جدید دهه هشتادی ما برای عکس سلفی گرفتن در آغوش پدربزرگ هفتادو چند ساله خود رفت و درک کرده که برای احیای خودش، باید ارتباطش با نسل های گذشته را تقویت کند.

جلسه نقد و بررسی کتاب «امر روزمره در جامعه پسا انقلابی» در فرهنگسرای اندیشه با پرسش و پاسخ حاضران به پایان رسید.