روایت مقاومت در بنایی که خود شاهد جنگ بوده است/ از مسجد تا نوجوان سیزده‌ساله

به گزارش خبرنگار خبرگزاری آنا، موزه دفاع مقدس خرمشهر مکانی که نه‌تنها حافظه جنگ را روایت می‌کند، بلکه خود بخشی از تاریخ دفاع مقدس ایران است. موزه‌ای که در دل یکی از قدیمی‌ترین بناهای صنعتی جنوب کشور شکل گرفته و از صنعت نفت تا اشغال دشمن و مقاومت مردمی، لایه‌های مختلفی از تاریخ معاصر خرمشهر را در برابر چشم مخاطب قرار می‌دهد.

موزه دفاع مقدس خرمشهر با ترکیبی از معماری تاریخی، اسناد عینی، روایت‌های انسانی و چیدمان‌های نمادین، تلاش می‌کند تجربه‌ای فراتر از بازدید معمول یک موزه ارائه دهد؛ تجربه‌ای که از نخستین قدم و مواجهه با خودروهای واژگون و نخل‌های بی‌سر آغاز می‌شود و تا سالن‌هایی ادامه می‌یابد که هنوز دست‌نوشته‌های نیروهای بعث عراق را بر دیوارهای خود حفظ کرده‌اند.

 پیش از آنکه بازدیدکننده وارد ساختمان اصلی موزه شود، با صحنه‌ای روبه‌رو می‌شود که بی‌کلام، مفهوم جنگ را فریاد می‌زند؛ خودرو‌هایی واژگون، سر به پایین، معلق میان زمین و آسمان؛ گویی لحظه انفجار هنوز متوقف نشده است. کنار این ماشین‌ها، نخل‌هایی بی‌سر ایستاده‌اند؛ نخل‌هایی که دیگر سایه ندارند، اما هنوز نشانه‌اند. این بخش ابتدایی موزه، روایت شهری است که زیر آتش خم شد، اما نشکست؛ تصویر خرمشهری که جنگ، نظم زندگی‌اش را وارونه کرد.

این چیدمان نمادین، بدون نیاز به توضیح، مخاطب را از روزمرگی جدا می‌کند و آرام‌آرام وارد فضای دفاع مقدس می‌سازد؛ فضایی که در آن همه‌چیز واقعی است، از اشیا تا خود بنا.

خرمشهر شهری است که تاریخ معاصر ایران را نه فقط در کتاب‌ها، که بر دیوارها، خیابان‌ها و خاطره جمعی مردمانش حمل می‌کند. در میان نشانه‌های پرشمار این حافظه تاریخی، موزه دفاع مقدس خرمشهر جایگاهی ویژه دارد؛ موزه‌ای که خود، پیش از آنکه روایتگر جنگ باشد، بخشی از متن جنگ است.

این موزه در ساختمانی مستقر شده که به گفته کارشناسان، یکی از قدیمی‌ترین بنا‌های صنعتی ـ اداری جنوب کشور به شمار می‌رود؛ ساختمانی با قدمتی نزدیک به یک قرن که در سال ۱۳۰۹ شمسی و با فناوری روز آن دوران ساخته شده است. بنایی که در ابتدا به‌عنوان دفتر مرکزی صنعت نفت و نخستین ساختار وزارت نفت ایران در منطقه شکل گرفت.

کارشناس موزه دفاع مقدس خرمشهر می‌گوید: در این موزه هر آنچه می‌بینید واقعی است. به محض ورود به ساختمان، حس و حال دفاع مقدس را دریافت می‌کنید، چون وارد بنایی می‌شوید که خودش بخشی از تاریخ است.

از صنعت نفت تا خط مقدم جنگ

با کشف نفت در مسجدسلیمان و انتقال آن به آبادان، به دلیل آلودگی‌های پالایشگاهی تصمیم گرفته شد دفتر نفت در فاصله‌ای حدود ۱۵ کیلومتری ایجاد شود؛ نقطه‌ای که به بندر، گمرک و مسیر‌های ارتباطی خرمشهر نیز نزدیک باشد. این ساختمان در محلی بنا شد که پیش‌تر کارخانه آجرپزی وجود داشت و حتی بر روی بسیاری از آجرها، مهر لندن دیده می‌شود؛ نشانه‌ای از نقش استعمار انگلیس در شکل‌گیری زیرساخت‌های نفتی جنوب ایران.

به گفته کارشناس موزه، تمامی دیوارها، سقف‌ها و حتی پی ساختمان با شوناژبندی کامل ساخته شده‌اند؛ تکنولوژی‌ای پیشرفته برای آن زمان. در‌ها سکوریت بوده و حتی تخته‌سنگ‌ها نیز مهندسی‌شده به کار رفته‌اند. نکته قابل‌توجه آنکه این بنا تا دهه‌های اخیر هیچ‌گونه تعمیر اساسی یا حتی روغن‌کاری به خود ندیده و همچنان استحکام اولیه‌اش را حفظ کرده است.

پس از ملی شدن صنعت نفت در اوایل دهه ۱۳۲۰، کاربری ساختمان تغییر یافت و تا آستانه آغاز جنگ تحمیلی، وزارت نفت در آن فعال بود. با نزدیک شدن به جنگ، این مرکز به تهران منتقل شد و همین استحکام بالا باعث شد در دوران اشغال خرمشهر، ساختمان به مدت ۱۹ ماه مقر فرماندهی نیرو‌های بعث عراق باشد.

دیوار‌هایی که سندند

یکی از ویژگی‌های منحصر‌به‌فرد موزه دفاع مقدس خرمشهر، دست‌نوشته‌های باقی‌مانده از نیرو‌های عراقی بر دیوار‌های سالن‌هاست؛ اسنادی که به گفته کارشناسان، مستند اشغال و کاربری نظامی این بنا در دوران جنگ است و امروز به‌عنوان بخشی از روایت موزه حفظ شده‌اند.

روایت مقاومت؛ از مسجد تا نوجوان سیزده‌ساله

در کنار این بنا، مسجد سیدالشهدا (ع) قرار دارد؛ مسجدی که در دوران انقلاب و دفاع مقدس یکی از کانون‌های اصلی مقاومت مردمی خرمشهر بود. مسجدی که به‌طور کامل در جریان نبرد‌ها با خاک یکسان شد؛ آن‌چنان که اسرای آزادشده سال ۵۹، پس از بازگشت، باور نمی‌کردند چنین مسجدی روزی وجود داشته است.

موزه دفاع مقدس خرمشهر، روایتگر چهره‌هایی است که از دل همین مقاومت برخاستند؛ از جمله شهید بهنام محمدی، نوجوان ۱۳ ساله‌ای که از معدود شهدای نوجوان دفاع مقدس است که از او تصویر، فیلم و اسناد مستند باقی مانده. نوجوانی که به زبان عربی مسلط بود، بار‌ها اسیر شد، اما به دلیل سن کم آزاد می‌شد و اطلاعات حیاتی را به نیرو‌های مقاومت می‌رساند؛ اطلاعاتی که نقش مهمی در ۳۴ روز مقاومت خرمشهر ایفا کرد.

به گفته کارشناس موزه، شهید بهنام محمدی از عناصر اولیه اطلاعات عملیات در روز‌های آغازین جنگ بود؛ زمانی که سپاه هنوز ساختار منسجم نداشت. او در آخرین محدوده درگیری خیابانی میان نیرو‌های ایرانی و عراقی، در خیابان ارش به شهادت رسید و پس از آن، خرمشهر سقوط کرد.

داشته‌ها و کم‌وکاستی‌ها

موزه دفاع مقدس خرمشهر از نظر اصالت تاریخی بنا، اسناد عینی، موقعیت مکانی و بار عاطفی روایت‌ها یکی از ارزشمندترین موزه‌های دفاع مقدس کشور به شمار می‌رود. حضور در این فضا، تجربه‌ای صرفاً دیداری نیست، بلکه مواجهه‌ای مستقیم با تاریخ است.

با این حال، این موزه با کمبود‌هایی جدی نیز روبه‌روست؛ از جمله محدودیت در زیرساخت‌های گردشگری، نبود تجهیزات چندرسانه‌ای به‌روز، کمبود راهنمای تخصصی برای گردشگران غیرمحلی و ضعف در معرفی ملی و بین‌المللی. خرمشهر با چنین ظرفیت تاریخی، همچنان سهم اندکی از گردشگری فرهنگی کشور دارد و موزه دفاع مقدس می‌تواند با حمایت و سرمایه‌گذاری هدفمند، به یکی از قطب‌های اصلی روایت جنگ و مقاومت در ایران تبدیل شود.

موزه دفاع مقدس خرمشهر فقط یک موزه نیست؛ سندی زنده از تاریخ، معماری، مقاومت و هویت یک شهر است. از خودرو‌های واژگون و نخل‌های بی‌سر در ورودی تا دیوار‌هایی که هنوز دست‌نوشته دشمن را بر خود دارند، همه‌چیز در این موزه روایتگر حقیقت جنگ است؛ حقیقتی که اگر درست دیده و روایت شود، می‌تواند خرمشهر را به یکی از مهم‌ترین مقصد‌های گردشگری فرهنگی ـ تاریخی کشور بدل کند اما نیاز به یک اتاق فکر برای بهره برداری بهتر و جذب بیشتر گردشگر دارد.