نقش اخلاق در تقویت پیوندهای عاطفی والدین و فرزندان

حجت‌الاسلام طاهر قلیزاده کارشناس مطالعات خانواده در گفت‌و‌گو با خبرنگار خبرگزاری آنا با بیان اینکه «اخلاق» ریشه‌ای پایدار در درخت دین و زندگی را به وجود می‌آورد، ابراز داشت: «اخلاق» از دیرباز به‌عنوان یکی از بنیادی‌ترین رموز موفقیت در زندگی فردی، خانوادگی و اجتماعی شناخته شده است. هیچ جامعه‌ای نمی‌تواند با قوانین سخت‌گیرانه یا باور‌های ظاهری به آرامش و پیشرفت برسد، بلکه رسیدن به موفقیت تنها در بستر اخلاق‌مداری ممکن خواهد بود. 

اخلاق‌مداری؛ اساس روابط عاطفی و اعتماد عمومی

وی افزود: در محیط خانواده نیز، روابط همسران و پیوند عاطفی والدین و فرزندان، بیش از هر چیز بر پایه اخلاقی، چون صداقت، گذشت، انصاف و مسئولیت‌پذیری استوار می‌شود. در سطح اجتماع نیز، عدالت، وفای به عهد و رعایت حقوق دیگران، اعتماد عمومی را شکل می‌دهد و زمینه‌ساز رشد و شکوفایی می‌شود. 

اخلاق؛ اصل و زیربنای دینداری

حجت‌الاسلام طاهر قلیزاده با تأکید بر اینکه اندیشمندان و رهبران الهی «اخلاق» را نه تنها شرط کمال فردی، بلکه اساس هر حرکت اجتماعی دانسته‌اند، بیان داشت: در اندیشه اسلامی نیز اخلاق جایگاهی اصیل دارد و به‌مثابه ریشه‌ای معرفی شده که زندگی بدون آن دوام نمی‌آورد.

وی ادامه داد: از همین نقطه است که بحث ما از یک نیاز انسانی و اجتماعی فراتر می‌رود و به بُعد الهی و دینی می‌رسد؛ جایی که اخلاق نه یک امر جانبی که اصل و زیربنای دینداری شناخته می‌شود. اگر دین را به درختی تشبیه کنیم، اخلاق همان ریشه‌ای است که این درخت را سرپا نگاه می‌دارد. 

دینِ تهی از اخلاق؛ پوسته‌ای بی‌جان و آیینی بی‌روح

این کارشناس مطالعات خانواده اظهار داشت: دینی که از اخلاق تهی شود، پوسته‌ای بی‌جان و آیینی بی‌روح خواهد بود؛ مجموعه‌ای از مناسک و ظواهر که به ظاهر دینی‌اند، اما در حقیقت تهی از حقیقت و معنا. این نکته نه صرفاً یک برداشت فلسفی، بلکه حقیقتی است که از دل قرآن و روایات به‌روشنی برمی‌آید.

بعثت پیامبر (ص) برای «تکمیل مکارم اخلاق»

وی گفت: در روایتی قابل تأمل پیامبر اکرم (ص) هدف بعثت خود را «تکمیل مکارم اخلاق» معرفی کرد. این تعبیر نشان می‌دهد که اخلاق، پیش از دین وجود داشته و در فطرت انسان ریشه دارد، اما بعثت پیامبران آمده تا آن را به کمال برساند. پس اخلاق نه زاییده دین، بلکه بستر و زمینه آن است. 

دعوت امام حسین (ع) به آزادگی؛ آخرین سنگر انسانیت

حجت‌الاسلام قلیزاده با اشاره به اینکه وقتی دین از اخلاق تهی شود، تنها به صورت‌هایی بدل می‌شود که می‌توانند ابزار قدرت، منفعت یا حتی ظلم شوند، خاطرنشان کرد: در تاریخ نیز بار‌ها شاهد آن بوده‌ایم که کسانی به نام خیرخواهی و حتی دین، بدترین ظلم‌ها را مرتکب شده‌اند. مشکل نه در اصل دین، بلکه در جدایی دین از اخلاق بوده است. به تعبیر دیگر، دین بدون اخلاق، ضد خود می‌شود. 

پیام تاریخی عاشورا: «اگر دین ندارید، آزادمرد باشید»

وی افزود: درست در چنین بستری است که سخن امام حسین (ع) در عاشورا عمق ویژه‌ای پیدا می‌کند. ایشان خطاب به سپاه دشمن فرمود: «وَیْحَکُمْ یا شِیعَةَ آلِ أَبى سُفْیانَ، إِنْ لَمْ یَکُنْ لَکُمْ دِینٌ وَکُنْتُمْ لَا تَخَافُونَ الْمَعَادَ فَکُونُوا أَحْرَاراً فِی دُنْیَاکُمْ.» این سخن، یکی از مهم‌ترین متون در بیان جایگاه اخلاق و دین است.

این کارشناس دینی تصریح کرد: امام حسین (ع) در لحظه‌ای که با سپاه دشمن روبه‌رو بودند، دیگر به استدلال‌های دینی بسنده نکردند. چرا که مخاطبان ایشان یا اساساً اعتقاد و شناختی نسبت به دین نداشتند یا آن را بازیچه رسیدن به مُلک ری و قدرت کرده بودند. 

آزادگی؛ اصلی انسانی و فرازمانی

وی ادامه داد: در چنین شرایطی امام بر یک اصل انسانی و فرازمانی انگشت گذاشتند: «آزادگی» و فرمودند اگر دین ندارید و از معاد نمی‌ترسید، دست‌کم آزادمرد باشید؛ یعنی پایبند به اصول اخلاقی باشید که هر انسانی، فارغ از دین و آیین، آنها را درک می‌کند. این نشان می‌دهد که اخلاق، پایه‌ای فطری دارد و حتی وقتی دین فراموش می‌شود، همچنان می‌تواند آخرین سنگر انسانیت باشد.

فراخوان ائمه معصومین به اصول فطری

حجت‌الاسلام قلیزاده بیان داشت: ائمه معصومین در طول تاریخ، دشمنان‌شان را به یادآوری اصولی، چون انسانیت، عقلانیت، شجاعت، مردانگی، وفاداری و انصاف فراخواندند؛ اصولی که ریشه در فطرت انسانی دارد. اینجا است که روشن می‌شود چرا اخلاق را می‌توان مقدم بر دین دانست، زیرا حتی بی‌دین‌ترین انسان‌ها نیز در برابر اخلاق مسئول‌اند و می‌توان آنها را بر این اساس بازخواست کرد.

اخلاق؛ سنگ زیربنای فطری دین

وی گفت: عقل سلیم عدالت را می‌ستاید و ظلم را نکوهش می‌کند، پیش از آنکه شریعتی تبیین شود. راستگویی، امانت‌داری، وفای به عهد و خیرخواهی، ارزش‌هایی‌اند که وجدان انسانی آنها را بدیهی می‌یابد و دین آمده تا این ارزش‌ها را به جایگاه الهی و مطلق خود ارتقا دهد. به همین دلیل است که اخلاق را می‌توان زیربنای فطری جمیع امور انسانی نامید؛ اموری که اگر بر اخلاق استوار نشوند، دیر یا زود فرو می‌ریزند و بی‌ثمر خواهند شد.

اخلاق، پلی به سوی عقاید: از شکرگزاری تا عدل الهی

این کارشناس مطالعات خانواده ابراز داشت: انسان به‌طور طبیعی می‌فهمد که شکرگزاری در برابر نعمت دهنده رفتاری پسندیده، اخلاقی بلکه لازم است و بر همین اساس، شکر منعم راهی به سوی باور به پروردگار را می‌گشاید. همچنین اصل اخلاقیِ لزوم برقراری عدالت و زشتی ظلم، نشان می‌دهد که جهان نمی‌تواند بی‌پایه و بی‌قانون باشد، بلکه بر عدل الهی استوار است. 

وی افزود: حتی مفاهیمی مانند رحمت، وفای به عهد و صداقت و کمک کردن و دستگیری از دیگران و بد بودن بی‌تفاوتی نسبت به ظالمان، اصولی اخلاقی‌اند که وقتی در گستره عقاید به کار گرفته شوند، بنیادهایی، چون توحید، نبوت و معاد را استوار می‌سازند.

ضرورت تقویت مداوم اخلاق در کنار عمل به دین

حجت‌الاسلام قلیزاده اظهار داشت: به همین خاطر است که حتی پس از پذیرش دین، کار تمام نمی‌شود و در کنار سفارش به تقویت باور‌ها و عمل به دستورات دین، لازم دانسته شده تا اخلاق که همان ریشه درخت دین است بازهم مورد توجه قرار گرفته و رسیدگی و تقویت شود. زیرا همان‌گونه که دین بدون عقاید، ماهیت دینی خود را از دست می‌دهد، دین بدون اخلاق نیز نمی‌تواند به‌عنوان دین صحیح و کامل شناخته شود.

نسبت دین و مصلحت؛ وقتی اخلاق کنار گذاشته شود

وی ادامه داد: نکته‌ای که نباید از آن غافل شد این است که اگر زندگی‌ها و دین از اخلاق تهی شوند، نه تنها به ضد خود بدل می‌گردند، بلکه به ابزاری خطرناک برای منفعت‌طلبی و مصلحت‌اندیشی‌های ظاهری و عاملی برای سیاه شدن زندگی و جوامع تبدیل خواهند شد. 

خطر تبدیل مصلحت به توجیه منفعت شخصی

این استاد دانشگاه با بیان اینکه در سیره عقل و شرع، اصل «مصلحت اندیشی» جایگاه مهمی دارد و اساساً بسیاری از احکام عملی و تعاملات انسانی براساس مصالح بندگان وضع و تشریع شده‌اند، خاطرنشان کرد: با این حال، اگر مصلحت‌اندیشی از اخلاق جدا شود، عملاً حقیقتِ‌دین و عشق قربانی شده و اگر همراه با قدرت باشد حتی تبدیل به عاملی خطرناک خواهد شد. 

وی گفت: این همان خطری است که قرآن در سوره بقره به آن اشاره می‌کند: «أَفَتُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ الْکِتَابِ وَتَکْفُرُونَ بِبَعْضٍ». این آیه نسبت به دینداری و تفکرات گزینشی هشدار می‌دهد؛ دینداری و تفکری که بخشی از احکام و باید‌های زندگی را بر اساس منفعت شخصی یا حزبی می‌پذیرد و بخشی را به ادعا و بهانه «مصلحت» کنار می‌گذارد.

دینداری گزینشی؛ سقوط در باطل

حجت‌الاسلام قلیزاده تصریح کرد: این نوع زندگی و دینداری، چیزی جز سقوط در باطل نیست. وقتی اخلاق کنار گذاشته شود، تعبیر مصلحت به ابزاری برای توجیه منافع شخصی یا گروهی بدل می‌گردد و دیگر نام حق‌مداری بر آن صدق نخواهد کرد.

وی افزود: بخشی از تاریخ و دقت در عملکرد حکومت‌هایی همچون بنی‌امیه و بنی‌عباس و یا توجه به زندگی‌های ناموفق گواه این واقعیت است که بسیاری از انحرافات بزرگ، از همین‌جا آغاز شد: جایی که اخلاق قربانی و قدرت‌طلبی و منفعت‌جویی افراد شد.

اخلاق، تضمین‌کننده بنای انسانیت

این کارشناس مطالعات خانواده با اشاره به اینکه «دین» زندگی سالم و اخلاق، پیوندی ناگسستنی دارند و انسانی موفق خواهد بود که اخلاق‌مدار باشد، بیان داشت: اخلاق همان سنگ زیربنایی است که اگر در جای خود قرار گیرد، بنای دین بلکه انسانیت استوار می‌ماند، و تقویت آن تقویت مسیر انسانیت و رسیدن به جایگاه رفیع «إِنِّی جَاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَةً» و وفای به جمیع حقوق بوده و اگر فراموش شود، کل بنا فرو خواهد ریخت و نمی‌توان رسیدن و پایبندی به حقایق را شاهد بود.